چه بخواهیم و چه نخواهیم، نه تنها همه ما از کاربران فضای مجازی و ابزارهایی با هوش مصنوعی شده ایم بلکه فضای مجازی به موازات زندگی حقیقی، تاثیرات خود را بر محیط، رفتارها، باورها و روابط اجتماعی ما برجای گذاشته و می گذارد و چاره و گریزی جز پذیرش آن نیست

فضای مجازی با هر تعریف و تعبیری، قلمروی وسیع و رو به رشد است. هر روز در آن شاهد نوآوری و ورود نرم افزارهای جدید هستیم که با توجه به نیازهای کاربران طراحی و ساخته می شود، این فضا به محل و محملی برای پاسخگویی به نیازهای ارتباطی و عرضه تولیدات تبدیل شده است.

عموماً وقتی که صحبت از فضای سایبری و مجازی می‌شود، قریب به اتفاق ما متوجه سایت‌ها و صفحات وب می شویم حال آنکه این فضا بسیار گسترده و وسیع است که مهمترین ابعاد آن عبارتند از شبکه‌های خبری و اجتماعی مجازی چند لایه، بازی های آنلاین، آموزشگاه های الکترونیک، اتاق های گفتگو، بانک های اطلاعاتی دیجیتال و ... که در کنار سایر تولیدات فرهنگی مثل فیلم ها و انیمیشن ها که با کمک ابزارهای رایانه ای، سطح و فرآیندهای جدیدی پیدا کرده اند.

بنابراین چه بخواهیم و چه نخواهیم، نه تنها همه ما از کاربران فضای مجازی و ابزارهایی با هوش مصنوعی شده ایم، بلکه فضای مجازی به موازات زندگی حقیقی، تاثیرات خود را بر محیط، رفتارها، باورها و روابط اجتماعی ما برجای گذاشته و می گذارد و چاره و گریزی جز پذیرش آن نیست.

در چنین شرایطی بهترین گزینه برای مواجهه با آن، شناخت دقیق این پدیده با همه ابعاد به خصوص فرصت ها  و تهدیدات است تا بتوانیم آگاهانه به سراغ آن برویم. این امر نیازمند کسب یک سری مهارت‌ است که اصطلاحاً به آن سواد رسانه ای اطلاق می شود. همچنین لازم است مسئولان امر به جای رها کردن این محیط بسیار مهم و تأثیرگذار در زندگی فردی و اجتماعی افراد جامعه، نسبت به هدایت و فرصت‌سازی از آن اندیشه‌ای جدی و راهبردی داشته باشند و برنامه ریزی های دیگری که موضوع این بحث نیست.

همان طور که خوانندگان گرامی پیشتر ملاحظه کرده اند، در خصوص فضای مجازی و تاثیرات آن مطالبی با عنوان کلی "رهاشدگی فرهنگی" تقدیم شده است.

واقعیت این است که امکان انسداد مسیر توسعه فضای مجازی در زندگی انسان امروز بسیار سخت و شاید غیر ممکن است و اساساً چنین اندیشه‌ای، با توجه به اینکه این ابزارها غالباً برای کمک به انسان ها و پیشبرد اهداف و پاسخگویی به نیازهای او ساخته می شوند، امری غیر عقلایی به نظر می‌رسد، اما این سخن به معنای رها سازی این فضا و تحمیل آن بر زندگی انسان‌ها نیست و بایستی همانند هر ابزار دیگری در مسیر بهبود زندگی انسان ها در ابعاد مختلف قرار گیرد، بنابراین بهترین راه برای بهره مندی از فضای مجازی و رسانه های دیجیتال شناخت ابعاد مختلف آن به خصوص فرصت ها و تهدیدات و لایه بندی کردن این فضا براساس مخاطبین و مصونیت بخشی راهبردی در برابر تهدیدات و بهره مندی از فرصت های پیش روی است.

 مصونیت بخشی می تواند ما را در برابر تهدیدات مقاوم سازد، بنابراین ضرورت دارد در برابر تمامی فناوری های نوین از جمله فضای مجازی و ابعاد تهدید و آسیب ساز آن خود را واکسینه کنیم و این مهم نیازمند افزایش شناخت، سواد رسانه ای، برنامه ریزی راهبردی و درک درست فرصت ها و تهدیدات این عرصه است که به تعدادی از فرصت ها و تهدیدات به اختصار می‌پردازیم.

الف- فرصت ها

گسترش جهان پیرامونی انسان ها؛ امروزه هر فردی می تواند علاوه بر انسان های پیرامونی خود که در یک محیط روستایی، شهری و یا حتی یک کشور زندگی می کنند، می تواند با افراد بیشماری از هر جای جهان به راحتی ارتباط برقرار کند و لذا فضای مجازی توانسته است محدودیت‌های ارتباطی در جغرافیا را کمرنگ سازد و انسان ها می توانند به صورت آنلاین با تمام کسانیکه از ابزارهای فضای مجازی استفاده می کنند، مرتبط شوند. به عبارت ساده‌تر نقش جغرافیای سیاسی در حال کمرنگ شدن است.سرعت در انتقال و دسترسی به اطلاعات و دانش؛ دسترسی به اخبار و اطلاعات و آخرین یافته های حوزه علم  بسیار سریع شده است و انسان ها در هر لحظه می توانند به حجم وسیعی از اخبار، اطلاعات و یافته های علمی در مورد نیازهای خود در ابعاد مختلف بدون کوچکترین جابجایی دسترسی پیدا کنند. حتی این امکان برای کاربران در هنگام سفر و یا کوهنوردی و در هر حال دیگری  امکان‌پذیر شده است و محدودیت در تعداد کاربران وجود ندارد.

 به عنوان مثال، حوادثی نظیر شروع جنگ جهانی اول را در 24 ساعت اولیه چند میلیون نفر می توانستند بشنوند، در مقابل ظرف یک شبانه روز 4 میلیارد انسان از فروریختن دیوار برلین مطلع شدند و از انفجار برج های مرکز تجارت جهانی هفت میلیارد انسان در همین بازه زمانی خبردار شدند.

تنوع و جذابیت؛ در فضای مجازی هر کسی متناسب با علایق خود می تواند به مطالب و تصاویر مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنند و همچنین در صورت نیاز به مطلب یا شعر خاصی که در ذهن دارد، با وارد کردن چند واژه کلیدی به سرعت مطلب مورد نظر را پیدا کند. بنابراین فضای مجازی بسیار آسانتر است و رهبران صفحات یک کتاب که قبلا خوانده ایم و دنبال مصرف خاصی در آن هستیم، ما را به مطالب مورد نظر می رساند.ارتباطات دوسویه و چند سویه؛  در واقع فضای مجازی همه توانمندی های ابزارهای رسانه‌ای همانند رادیو، تلویزیون، سینما و …  را یک جا با خود دارد  و علاوه بر آن کاربران فضای مجازی فقط شنونده، بیننده و خواننده نیستند، بلکه نظرات و علائق خود را هم با آزادی تمام به مخاطبان خود منتقل می‌کنند. در محیط مجازی فرد به تنهایی صاحب یک رسانه مستقل است که می تواند به صورت همزمان نظرات مخاطبان خود را نیز دریافت کند.برچیده شدن انحصار رسانه ای و گسترش عدالت در این حوزه؛  در فضای رسانه ای در جهان، دیگر صاحبان رسانه های بزرگ و قدرت های رسانه ای متکلم وحده نیستند و انحصار رسانه ای مفهوم خود را از دست داده است و مخاطب می توانند انتخاب کنند، نظرات خود را تبیین و در صورتی که حقی از وی نادیده گرفته شود، امکان اعلام نظر داشته باشد.کاهش هزینه‌های اقتصادی زندگی؛ این قسمت از امکانات فضای مجازی برای همه انسان ها به صورت ملموس معنا پیدا می کند. هزینه مکالمات اینترنتی از نظر قیمت قابل مقایسه با مکالمات مخابراتی نیست و از طرف دیگر بسیاری از مسافرت‌های پر هزینه با وجود ابزارهای فضای مجازی از بین رفته است. هزینه های پستی انسانها کاهش یافته است و  ثبت  سفارش خرید یک کالا و یا گرفتن بلیط قطار، هواپیما و …  نیازی به سفرهای درون شهری و هزینه ندارد و در سطحی دریافت خدمات پزشکی نیز از راه دور مهیا شده است. بنابراین چنانچه زیرساخت‌های دولت الکترونیک در کشور به خوبی فراهم ‌شود و فرهنگ کار از راه دور به یک عادت تبدیل شود، بسیاری از مراجعات غیر ضروری به ادارات و سازمان ها کاهش یافته و هزینه سفرهای درون شهری و برون شهری کاهش خواهد یافت و در مقابل فرصت برای کارهای دیگر بیشتر فراهم خواهد شد و این روند در امور بانکی در کشور به وضوح در حال نجام و رواج است.کمک به حفظ محیط زیست؛ در این خصوص صرفنظر از امکانات اطلاع رسانی فضای مجازی که به دوست داران طبیعت امکان آگاهی دهی به مخاطبان را در زمان کوتاه و حجم بزرگ می دهد، بسیاری از مراسلات کاغذی نیز حذف شده است که این به معنای قطع کمتر درختان است.

 در همین کشور خودمان خدمات الکترونیکی بانکی و یا اجرای برنامه ارسال الکترونیکی اخطاریه ها و احضاریه های دادگستری ها و دادسراها توانسته است از مصرف حجم انبوهی از کاغذ جلوگیری نماید و این علاوه بر سرعت و دقتی است که در پی داشته است.

 گسترش و سرعت تعاملات و تبادل نظر؛ حتماً همه خوانندگان گرامی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی و علمی حضور دارند. امروز بسیاری از اساتید به جای برنامه‌ریزی برای یک نشست علمی با صرف وقت، هزینه و تحمل ترافیک  از محل سکونت و یا کار خود درباره موضوعات مختلف علمی با همکاران و صاحبنظران به گفتگو می نشینند و از نظرات همدیگر در کمترین زمان ممکن مطلع می‌شوند و این امر به توسعه دانش و گردش اطلاعات علمی کمک می کند.کمک به کاهش ترافیک در شهرهای بزرگ؛ یکی از مشکلات لاینحل زندگی مدرن در شهرهای بزرگ، ترافیک رو به افزایش است. امکانات فضای مجازی بسیاری از سفرهای درون شهری را کاهش می‌دهد که این اتفاق در کنار کاهش ترافیک منجر به کاهش مصرف سوخت و آلودگی هوا نیز می شود.

در نهایت اینکه اگر وارد جزئیات شویم، فرصت‌های زیادی از جمله ایجاد کسب و کارهای جدید، امکان گسترش معارف اسلامی، انجام فعالیت های فرهنگی را می‌توان برشمرد که به جهت رعایت ایجاز و اختصار به همین میزان بسنده می کنیم.

ب- تهدیدات؛

به صورت طبیعی فضای مجازی به جهت اینکه امکان کامل کنترل و هدایت آن متناسب با سیاست‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع وجود ندارد، مخاطرات و تهدیداتی را متوجه جوامع و کشورها می‌کند که به تعدادی از آنها اشاره کنیم.

 ایجاد تغییر در حوزه فرهنگی و سبک زندگی؛ کارشناسان معتقدند که ابزارهای ارتباطی اگرچه انسان ها را وارد فضای اجتماعی بزرگتری در محیط مجازی می کند و  ارتباطات آنها را توسعه می‌دهد، اما در عمل و در زندگی واقعی، مواجه با یک نوع "تفرّد" و کاهش مسئولیت اجتماعی در بین مردم به خصوص جوانان هستیم.

این اتفاق از سوی دیگر باعث ایجاد گسست در تداوم تربیت سنتی و خانوادگی جامعه می شود که در آینده می‌تواند چالش‌های هویتی به وجود بیاورد و یا ابزاری برای تخریب و نفوذ فرهنگی در دست نظام سلطه قرار گیرند و فرهنگ های بومی را در معرض نابودی قرار دهد.

تخریب چهره و شخصیت های معروف و تاثیرگذار؛ امروزه به جهت عدم کنترل و عدم مسئولیت پذیری کاربران فضای مجازی، مشاهده می شود که با تولید و پخش شایعات  مختلف، به راحتی کمپین‌هایی علیه شخصیت های مورد اعتماد جامعه در حوزه های مختلف راه اندازی و  باعث تخریب چهره آنها می‌شود و همین طور این اتفاق در حوزه های اقتصادی باعث تحریم مصرف یک کالای خاص می شود که اهداف پشت پرده آن غالباً بر مبلغان کمپین‌ها پوشیده است و افراد عادی بدون تحقیق و اطلاع از صحت آنها را بازنشر می کنند.

مسایل و مخاطرات امنیتی؛ در این زمینه امکان جاسوسی های الکترونیکی یکی از مسائل مهم است و حفظ اطلاعات محرمانه به کاری سخت برای حاکمیت تبدیل شده است و این تهدیدات در حوزه‌های اقتصادی باعث حفظ و تشدید فاصله اقتصادی بین کشورهای فقیر و ثروتمند شده و مسیر انصار تجاری کشورهای بهره مند از ابزارهای پیشرفته الکترونیکی را افزایش میدهد و در حوزه سیاسی نیز با ارائه حجم انبوه اطلاعات و محتوای راست و دروغ در کنار هم، بسیاری از دولت های ملی را دچار چالش می کنند و مشروعیت سیاسی آنها را تضعیف می کنند.

به خطر افتادن حریم خصوصی و حقوق افراد جامعه؛  متاسفانه در سال‌های اخیر که مواجه با رواج بی رویه و بدون تعهد بسیاری از کاربران در عرصه فضای مجازی هستیم، بسیاری از مواقع دیده می‌شود که حریم خصوصی افراد مورد هجمه و دستبرد قرار می‌گیرد و آبرو و حیثیت افراد به راحتی مورد خدشه قرار می گیرد. این اتفاق علاوه بر تبعات بسیار شدید در زندگی فردی افراد جامعه، یک نوع ناامنی و ترس را در روابط اجتماعی افراد عادی به وجود آورده و بی اعتمادی جمعی را گسترش می دهد.

جابجایی  واقعیت ها، توان فضای مجازی برای جابجایی واقعیت با شایعه آن را به ابزاری کارآمد برای شایعه سازان و بزهکاران اجتماعی تبدیل کرده است. امروزه به جهت عدم دسترسی به منابع خبری در فضای مجازی امکان تشخیص وقایع و شایعات به کاری سخت تبدیل شده است. این امر در دراز مدت اعتماد انسان‌ها را به هم دیگر دچار تزلزل خواهد کرد و باعث ایجاد یک سری مشکلات روانی و اجتماعی در جامعه خواهد شد که نتیجه آن کاهش سرمایه های اجتماعی جامعه است.

آسیب های اجتماعی؛ در این خصوص می تواند به ظهور جرائم رایانه ای، کلاهبرداری های کلان از طریق شبکه‌های مجازی، فروش مواد مخدر و …  اشاره کرد. رواج جرایم مرتبط با ابزارهای الکترونیکی به اندازه گسترده شده است که نیروی انتظامی برای مقابله با آن اقدام به تشکیل واحد ویژه‌ای تحت عنوان "پلیس فتا" کرده است  و دادستانی تهران دادسرای ویژه‌ای برای رسیدگی به جرایم رایانه ای تشکیل داده است. این نشان می‌دهد که در کنار فرصت‌های محیط مجازی، آسیب ها و جرایم مرتبط با آن نیز در حال رشد است که برنامه‌ریزی برای کنترل و هدایت آن را به  ضرورتی انکار ناپذیر تبدیل ساخته است.

 بنابر آنچه گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت که برای فضای مجازی فرصت‌ها و تهدیدات زیادی را می‌توان برشمرد. حتی در حوزه اشتغال، ضمن آنکه مشاغل مختلفی را ایجاد کرده است، از سوی دیگر باعث ورشکستگی و تعطیلی شغل های سنتی زیادی شده است، لذا چنانچه بتوانیم کنترل و مدیریت درستی در فضای مجازی داشته باشیم، در این صورت، فرصت های زیادی برای ما به ارمغان خواهد داشت و راه رشد و توسعه را در تمام زمینه‌ها تسریع خواهد کرد و برعکس،  در صورت عدم مهار و رها شدگی این فضا، از ناحیه مسئولین، دچار آسیب های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی خواهیم شد. فضای مجازی یک ابزار است که حُبّ و قُبح ذاتی بر آن متصور نیست و نحوه به کارگیری آن مسیر فرصت سازی و فرصت سوزی و تهدید را تعریف می‌کند. ما اگر بخواهیم از این ابزار در جهت درست بهره برداری کنیم، چاره‌ای جز شناخت تمامی ابعاد آن و مواجهه آگاهانه و برنامه ریزی شده با آن نداریم

منبع : خبرگزاری تسنیم