در منابع مختلف تاریخی در میان اسامی 72 تن از یاران باوفای حضرت‌اباعبدالله(ع) که در صحرای کربلا به‌شهادت رسیدند، نامی از یک فرد ایرانی به چشم می‌خورد. فردی‌که پابه‌پای امام‌حسین(ع) جنگید و در نهایت سر بر بالین امام نهاد و به مقام عظمای شهادت نائل آمد. منابع موجود گویای این مسئله است که این شهید ایرانی، از منطقهٔ دیلم قزوین بوده است که در ماجرای فتح ایران توسط سپاه اسلام، به اسارت گرفته شد. در رابطه با این شهید بزرگ، با محمدحسن سلیمانی، روزنامه‌نگار، پژوهشگر تاریخی و قزوین‌پژوه به گفت‌وگو نشستیم.
منابعی که از شهید ایرانی حاضر در کربلا نام برده‌اند
سلیمانی در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس در قزوین می‌گوید: در منابع تاریخی متعدد، زمانی‌که می‌خواهند اسامی شهدای واقعهٔ کربلا را ذکر کنند، ردی از یک نام مشاهده می‌شود که با عناوین و اسامی مختلف به او اشاره شده است. این فرد که از او تحت نام‌های اسلم دیلمی قزوینی، اسلم‌بن‌عمر ترکی، اسلم‌بن‌عمر ترکی قزوینی، اسلم‌بن‌عمر دیلمی قزوینی و اسامی مشابه یاد می‌شود، تنها ایرانی شهید واقعهٔ کربلا است. در منابع متعددی این اسم یا اسامی مشابه یا نام‌هایی که دلالت بر ایرانی بودن این فرد دارد، ذکر شده است. از جملهٔ این منابع می‌توان به المناقب، لسان‌العرب، اعیان‌الشیعه، ذخیره‌الدارین فیما یتعلق بمصائب‌الحسین(ع)، ابصار العین فی انصار الحسین(ع)، وسیله‌الدارین فی انصار الحسین(َع)، الحدایق‌الوردیه، ناسخ التواریخ، تنقیح‌المقال، بحارالانوار، نفس‌المهموم و منتهی‌الامال اشاره کرد.
چگونه داستان زندگی اسلم به حادثهٔ کربلا گره خورد
سلیمانی در رابطه با این‌که چگونه پای اسلم به حادثهٔ کربلا باز شد، اظهار می‌کند: این‌که چگونه پای اسلم‌بن‌دیلمی قزوینی به کربلا باز شده و چگونه در واقعهٔ خون‌بار کربلا حضور داشته است، سؤالی است که احتمالاً در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد. پس از فتح ایران به‌وسیلهٔ سپاه اسلام در سال‌های 25 الی 30 هجری‌قمری، بسیاری از مردان ایرانی که در جنگ با اعراب حضور داشتند به اسارت گرفته شده و به مقر یا پادگانی که بعدها تبدیل به کوفه شد، انتقال داده شدند. در واقع در آن‌زمان شهر کوفه پادگانی بوده که با هدف نزدیکی به خط مرزی ایران تشکیل شده بود و به مرور زمان اطراف آن خانه‌هایی ایجاد شد و این مکان تبدیل به شهری شد که امروز ما از آن تحت عنوان کوفه یاد می‌کنیم.
این پژوهشگر تاریخی می‌گوید: سپاه اسلام پس از جنگ، اسرای ایرانی را به پادگان کوفه منتقل کردند و بعدها در آن‌جا این اسرا به‌عنوان برده و غلام فروخته شدند. البته در منابع تاریخی چیزی در دسترس نیست تا مشخص کند که اسلم دیلمی قزوینی در کوفه یا مدینه خریداری شده باشد، اما قاعدتاً اسلم از جمله اسرایی بوده که پس از اسارت به سرزمین‌های عراق امروزی یا عربستان منتقل شده و بعدها به‌عنوان برده فروخته شده است. آیت‌الله عبدالله مامقانی از دانشمندان بزرگ علم رجال در شیعه، در مورد اسلم دیلمی قزوینی می‌گوید که امام‌حسین(ع) پس از شهادت امام‌حسن(ع)، این غلام را خریداری کرده و به فرزند خود، علی‌بن‌الحسین(ع)، بخشید. برخی منابع نیز ذکر میکنند که اسلم توسط امام‌حسین(ع) خریداری و آزاد شد و این غلام علی‌رغم این‌که آزاد شده بود، به امام‌حسین(ع) وفادار ماند و بعدها در واقعهٔ کربلا در رکاب حضرت جنگید و به شهادت رسید.
سلیمانی ادامه می‌دهد: منابع مختلف راجع به این‌که این غلام توسط چه کسی آزاد شده سخنان متعددی گفته‌اند. برای مثال شهرآشوب که از مورخان بزرگ اسلام است، در بیان جزئیات واقعهٔ کربلا می‌گوید که غلام ترکی به میدان جنگ در کربلا رفت، (البته مشخص نیست این غلام همان اسلم است یا خیر)، اما به‌نظر می‌رسد غلامی که در واقعهٔ کربلا به صحنهٔ کارزار رفت و شهید شد همین اسلم دیلمی قزوینی است. برخی نیز می‌گویند این غلام متعلق به حربن‌یزید ریاحی بوده است. در یادداشت‌های علامه مجلسی نیز موجود است که این غلام ترک پس از افتادن به زمین تنها کسی بود که امام‌حسین(ع) پس از قصهٔ جان‌سوز حضرت‌علی‌اکبر(ع) به بالینش شتافت و سرش را به بالین گرفت و این غلام با لبخند چشم‌هایش را بست و شهید شد.
شهید قزوینی حاضر در کربلا، کاتب و شاعر بود
این پژوهشگر تاریخی می‌گوید: عبدالحسین شهیدی قزوینی، قرآن‌پژوه و پژوهشگر دایره‌المعارف تشیع، از پژوهشگران برجسته‌ای است که در جلد دوم کتاب دایره‌المعارف شیعه که در سال 83 منتشر شد، در ذکر اسامی واقعهٔ کربلا صریحاً از اسلم دیلمی قزوینی به‌عنوان شهید روز عاشورا ذکر می‌کند. این فرد که ما بر اساس منابع متعدد وی را ایرانی و مشخصاً متعلق به منطقهٔ دیلم قزوین می‌دانیم، جزو کاتبان امام‌حسین(ع) بوده است. به این معنا اسلم‌بن‌دیلم قزوینی مواردی را که امام‌حسین(ع) مدنظر داشته تا در نامه‌های خود بنویسد و نکاتی را که قصد داشته ثبت و ضبط کند، برای ایشان می‌نوشته است. اسلم به 3 زبان فارسی، عربی و ترکی مسلط بوده است. ضمن این‌که گفته می‌شود این فرد شاعر بوده و وقتی به میدان رفت رجزی را خواند که برخی منابع از جمله سماوی این رجز را به اسلم نسبت داده‌اند. آن رجز به این‌صورت است: امیری حسین و نعم‌الامیر، سرور فؤاد البشیر النذیر. معنای این بیت چنین است: فرماندهٔ من حسین است و چه خوب فرماندهی است، همانا او مایهٔ شادمانی قلب رسول‌خدا(ص) است. این رجز یا شعر که در عصر حاضر و مخصوصاً مصراع نخست آن در این ایام فراوان استفاده می‌شود، به اسلم نسبت داده شده است و جزو زیباترین و تصویری‌ترین رجزها در کربلا است. وی ادامه می‌دهد: در یکی از منابع تاریخی از این ایرانی شهید، تحت عنوان غلامی ترک به‌نام ژون(جون) اسم برده‌اند که ژون یک نام ایرانی است، ولی به هر حال در آن مقطع در سرزمین ایران همه فارس‌زبان بوده‌اند. این شهید جزو 72 شهید واقعهٔ کربلا است که در روز عاشورا به شهادت رسید.
اسلم قزوینی فردی میانسال بوده است
سلیمانی می‌گوید: در رابطه با سن شهید قزوینی حاضر در واقعهٔ کربلا در منابع مختلف چیزی ذکر نشده است، ولی با توجه به این‌که زمان فتح ایران بین سال‌های 25 تا 30 هجری‌قمری و زمان واقعهٔ کربلا سال 61 هجری‌قمری بوده داده است و فاصلهٔ حدود 35 ساله بین این دو واقعهٔ تاریخی، اگر در نظر بگیریم که این فرد در زمان فتح ایران 20-25 ساله بوده است، می‌توان به‌طور تقریبی گفت که این شهید در زمان واقعهٔ کربلا میانسال بوده است و در سنین نزدیک به ۶۰ سالگی به مقام شهادت نائل آمده است.
چه جالب نشنیده بودم تا حالا